چکیده
هر چند دندان بخش کوچکی از آناتومی کل بدن را تشکیل می‌دهد، اما خود بخش‌های متعددی دارد که همه آنها در کنار یکدیگر نقش موثری را در غذا خوردن و صحبت کردن ایفاء می‌کنند و لبخندی درخشان را به ما هدیه می‌دهند. دندان ها به دو دسته شیری و دائمی تقسیم میشوند و از نظر تعداد و اندازه با یکدیگر متفاوت هستند. مراقبت از دندان های شیری در کودکی باعث میشود دندان های دائمی سالم تری در دوران بزرگسالی داشته باشیم.
هر چند دندان بخش کوچکی از آناتومی کل بدن را تشکیل می دهد اما خود بخش های متعددی دارد که همه آنها در کنار یکدیگر نقش موثری را درغذا خوردن و حرف زدن ایفا می کنند و لبخندی درخشان را به ما هدیه می دهند ثنا یا نیش آسیای کوچک و آسیا نام دندان های اصلی است که هریک از تاج خط لثه ریشه مینا عاج و پالپ تشکیل می شود .
تاج، ریشه و گردن
دندان دارای دو بخش کالبدشناختی تاج و ریشه است.
تاج به بخش بالایی دندان گفته میشود که در دهان مشخص است و بالای لثه قرار دارد. مینا روی تاج را می‌پوشاند و از لایه زیری یعنی عاج محافظت می‌کند.
ریشه دندان از خط لثه پایین می‌رود و وارد استخوان‌های فک بالا یا پایین میشود. این ریشه است که دندان را در دهان نگه می‌دارد.
گردن یا طوق دندان بخش جدا کننده دندان در خط لثه است که تاج و ریشه در آنجا به هم می‌رسند.
مینا : تاج هر دندان با مینا پوشیده میشود. مینا سخت‌ترین ماده در تمام بدن است که حتی از استخوان نیز محکم‌تر است. مینا وظیفه حفاظت از عاج را به عهده دارد. مینا تنها بافتی است که هیچ سلول زنده‌ای در آن وجود ندارد و چون زنده نیست، نمی‌تواند پس از پوسیدگی یا آسیب دیدگی خود را ترمیم کند.
لثه : لثه بافت صورتی رنگ نرمی است که از استخوان (لثوی) فک و ریشه‌های دندان محافظت می‌کند و گردن (طوق) هر دندان را می‌پوشاند.
عاج : عاج بخش اصلی هر دندان را تشکیل می‌دهد و تقریباً در تمام طول دندان وجود دارد. عاج حساس است و در قسمت تاج با مینا و در قسمت ریشه با سمنتوم محافظت میشود.
اتاق پالپ : اتاق پالپ داخلی‌ترین بخش دندان است که زیر عاج قرار دارد و از تاج تا نوک ریشه کشیده شده است. اتاق پالپ مغز (پالپ) دندان را دربرمی‌گیرد که از بافت نرم تشکیل شده است.
سمنتوم : سمنتوم لایه‌ی بافتی سختی است که ریشه دندان را می‌پوشاند.
کانال ریشه/ کانال پالپ : کانال ریشه یا کانال پالپ فضای بازی در داخل ریشه است که ادامه پالپ کشیده شده از اتاق پالپ را دربرمی‌گیرد. عصب‌ها و رگ‌های خونی مربوط به بافت بیرونی اطراف از راه کانال ریشه وارد پالپ میشود.
رباط پریودنتال : گروهی از فیبرهای بافتی پیوندی رباط پریودنتال را تشکیل می‌دهد.
کانال فرعی : کانال‌های فرعی، کانال‌های کوچکتری هستند که از کانال اصلی ریشه منشعب میشوند و در داخل عاج تا رباط پریودنتال امتداد دارند. لثه: لثه بافت صورتی رنگ نرمی است که از استخوان (لثوی) فک و ریشه‌های دندان محافظت می‌کند و گردن (طوق) هر دندان را می‌پوشاند.
استخوان لثوی : استخوان لثوی استخوان فکی است که در اطراف ریشه قرار دارد و آن را نگه می‌دارد. این استخوان از حفره‌های دندانی تشکیل میشود که ریشه‌های دندان داخل آن جای دارد.
دندان‌های شیری
دندان‌های شیری نخستین گروه از دندان‌هایی هستند که در ابتدای زندگی درمی‌آیند و پس از چند سال، در بازه سنی 6 تا 12 سالگی با دندان دائمی جایگزین میشوند. شکل‌گیری دندان‌های شیری در رحم مادر شروع میشود، اما جوانه زدن و بیرون زدن آنها از لثه در بازه سنی 6 تا 12 ماهگی اتفاق می‌افتد. تمام دندان‌های شیری تا 3 سالگی درمی‌آید.
تعداد دندان‌های شیری
هر کودک صاحب 20 دندان شیری میشود. دندان‌ها معمولاً به صورت موازی درمی‌آید، برای مثال وقتی دندان آسیای سمت چپ فک بالا درمی‌آید، دندان آسیای سمت راست بالا نیز باید تقریباً همزمان با سمت چپ دربیاید.
دندان‌های شیری
دندان‌های شیری نخستین گروه از دندان‌هایی هستند که در ابتدای زندگی درمی‌آیند و پس از چند سال، در بازه سنی 6 تا 12 سالگی با دندان دائمی جایگزین میشوند. شکل‌گیری دندان‌های شیری در رحم مادر شروع میشود، اما جوانه زدن و بیرون زدن آنها از لثه در بازه سنی 6 تا 12 ماهگی اتفاق می‌افتد. تمام دندان‌های شیری تا 3 سالگی درمی‌آید.
تعداد دندان‌های شیری
هر کودک صاحب 20 دندان شیری میشود. دندان‌ها معمولاً به صورت موازی درمی‌آید، برای مثال وقتی دندان آسیای سمت چپ فک بالا درمی‌آید، دندان آسیای سمت راست بالا نیز باید تقریباً همزمان با سمت چپ دربیاید. دندان دائمی
دندان دائمی یا ثانویه در بازه سنی 6 تا 12 سالگی جایگزین دندان‌های شیری میشوند. تمام دندان دائمی اکثر کودکان، به جز دندان عقل تا 12 سالگی در می‌آید. دندان‌ها معمولاً به صورت موازی درمی‌آیند، برای مثال دو دندان آسیای سمت راست و چپ فک بالا تقریباً همزمان با یکدیگر می‌رویند.
تعداد دندان‌هاهر انسان بالغ دارای سی و دو دندان دائمی است. در هر فک چهار دندان ثنایا، دو دندان نیش، چهار دندان آسیای کوچک، چهار دندان آسیای و دو دندان عقل یا آسیای سوم وجود دارد. چنانچه دندان‌های عقل کشیده شود، 28 دندان دائمی در دهان باقی می‌ماند.
انواع دندان و عملکرد آنها
دندان‌های پیشین (ثنایا) : به چهار دندان میانی فک بالا و پایین ثنایا گفته میشود که غذا را با استفاده از آنها نگه می‌داریم، تکه تکه می‌کنیم و می‌بریم. سطح مقطع جونده دندان ثنایا عرض زیادی دارد و باریک است و می‌توان گفت لبه تیزی دارند.
دندان نیش : دندان نیش دندانی نوک تیز است که در هر یک از دو طرف دندان‌های ثنایا وجود دارد و از آنها برای نگه داشتن و بریدن غذا استفاده می‌کنیم.
آسیای کوچک : برآمدگی‌های مخروطی شکلی روی دندان‌های آسیا و آسیای کوچک وجود دارد که آنها را برای خرد و له کردن ذرات غذا مناسب می‌سازد. هر دندان آسیای کوچک معمولاً دو کاسپ دارد و برای نگه داشتن و له کردن غذا به کار برده میشود.
آسیا : به دندان‌های صافی که در عقب دهان قرار دارند، آسیا گفته میشود. هر دندان آسیا معمولاً 4 یا 5 کاسپ دارد و از آن فقط برای له کردن و ساییدن غذا استفاده میشود.
دندان عقل : دندان عقل یا آسیای سوم از سن 18 سالگی به بعد درمی‌آید و غالباً کشیده میشود
تعداد ریشه‌های هر دندان متفاوت است. دندان‌های ثنایا، نیش و آسیاب کوچک یک ریشه اما دندان آسیا دو یا سه ریشه دارد.
تفاوت دندان‌های شیری و دائمی
دندان‌های شیری کوچکتر از دندان دائمی هستند، کاسپ آنها نوک تیزتر و رنگ آنها سفیدتر است. مینای دندان‌های شیری باریک‌تر و عاج آنها در برابر ساییدگی آسیب پذیرتر است. دندان‌های شیری اتاق پالپ نسبتاً بزرگ و ریشه‌های کوچک و ظریفی دارد.
تعداد دندان های دائمی هر فردی در دهانش 32 عدد می باشد. 32 دندان دائمی یعنی در هر نیم فک 8 عدد دندان وجود خواهد داشت.
نام این دندان های دائمی از جلو به عقب عبارتند از :
- دندان های پیشین وسطی
- دندان های پیشین کناری
- دندان های نیش
- دندان های آسیای کوچک اول
- دندان های آسیای کوچک دوم
- دندان های آسیاب بزرگ اول
- دندان های آسیاب بزرگ دوم
- دندان های آسیاب بزرگ سوم (دندان عقل)
زمان بندی رویش دندان های دائمی :
دندان های دائمی در دندانپزشکی از جلو به عقب با شماره های 1 تا 8 نامگذاری شده اند. به عنوان مثال دندان آسیاب کوچک دوم دندان شماره پنج (5) می باشد و دندان آسیاب بزرگ سوم دندان شماره هشت (8) می باشد.
زمان رشد و رویش نخستین دندان دایمی حدودا سن 7 – 6 سالگی کودک می باشد. رویش اولین دندان دائمی می تواند شامل دندان آسیاب بزرگ اول فک بالا یا پایین و یا دندان پیشین وسطی فک پایین باشد.
همچنین دندان های پیشین وسطی فک بالا و دندان های پیشین کناری فک پایین حدودا در سن 8 – 7 سالگی کودک و دندان های پیشین کناری فک بالا حدودا در سن 9 – 8 سالگی و دندان های نیش فک پایین حدودا در سن 10 – 9 سالگی و دندان های آسیاب کوچک اول فک بالا حدودا در سن 11 – 10 سالگی و دندان های آسیای کوچک اول فک پایین و آسیاب کوچک دوم فک بالا حدودا در سنین 12 – 10 سالگی و دندان های نیش فک بالا و آسیاب کوچک دوم فک پایین حدودا در سنین 12 – 11 سالگی و دندان های آسیاب بزرگ دوم فک پایین حدودا در سنین 13 – 11 سالگی و دندان های آسیاب بزرگ دوم فک بالا حدودا در سنین 13 – 12 سالگی رویش می بابند.
همچنین دندان های عقل یعنی دندان های آسیاب بزرگ سوم تقریبا در سنین 18 الی 25 سالگی رشد و رویش می یابند.
دندان‌های دائمی یا دندان‌های ماندگار مجموعهٔ ثانویهٔ دندانی شامل ۳۲ دندان هستند که رویش آنها از پنج تا هفت‌سالگی آغاز و در هفده تا بیست‌وسه‌سالگی با رویش دندان‌های آسیای سوم، یا دندان‌های عقل، کامل میشود. اولین دندان دایمی در سن ۶ سالگی می‌رویند. نکته بسیار مهم و کلیدی آن است که دندان‌های دائمی آسیاب بزرگ در فضایی رویش می‌کنند که قبلاً دندان شیری در آن محل وجود نداشته‌است این مسئله باعث میشود برخی از والدین تصور کنند که این دندان شیری است و بنابراین اهمیت کافی به آن ندهند. از طرفی با توجه به اینکه این دندان‌ها آخرین دندان‌های موجود در قوس دندانی هستند دسترسی جهت انجام اقدامات بهداشتی توسط کودک کم بوده و به سرعت می‌توانند خراب شوند. توصیه آن است که به دندان‌هایی که بعد از ۶ سالگی در جلو یا عقب دهان درمی‌آیند توجه ویژه نماییم و ۱)جهت اطمینان با دندان‌پزشک مشورت نماییم. ۲)در حفظ بهداشت دهان به کودک کمک نموده و دندان‌های انتهایی با نظارت والدین مسواک زده شود. ۳)باتوجه به وجود شیارهای عمیق جهت جلوگیری از پوسیدگی احتمالی از درمان‌های پیشگیری مثل فیشورسیلنت (شیارپوش) که مهروموم نمودن شیارها می‌باشد استفاده کنیم. نکته هشدار دهنده آن است که بالاترین میزان شیوع پوسیدگی در کودکان و نوجوانان مربوط به همین دندانی است که در سن ۶ سالگی درآمده‌است. تعداد بسیاری از بیمارانی که به‌طور روزانه از طرف دندان‌پزشکان به متخصصین ارتودنسی ارجاع میشود مشاوره در خصوص حفظ یا کشیدن این دندان‌ها است که در سنین پایین یعنی حدود ۸ تا ۹ سالگی خراب شده‌اند به این امید که با کشیدن این دندان، دندان دایمی بعدی در محل این دندان رویش پیدا کند. تصمیم‌گیری در این موارد وابسته به فاکتورهایی از قبیل میزان خرابی دندان، سن بیمار، وضعیت سایر دندان‌ها، وضعیت رشد فک‌ها، کوچک یا بزرگ بودن فک‌ها و توانایی تشخیص وجود یا عدم وجود دندان عقل می‌باشد. همزمان با رویش دندان آسیاب بزرگ اول، دندان‌های پیشین در فک پایین نیز رویش پیدا می‌کنند بنابراین با توجه به این دندان می‌توان جستجو در خصوص رویش اولین دندان آسیاب بزرگ را جهت پیشگیری از خرابی آن آغاز نمود. سایر دندان‌های پیشین در فک بالا و پایین در محدوده سنی ۷تا ۸ سال رویش پیدا می‌کنند. بنابراین گروه اول دندان‌های دایمی از سن ۶ تا ۸ سال با رویش دندان آسیاب بزرگ اول و دندان‌های پیشین می‌باشد. گروه دوم دندانی شامل دندان‌های آسیاب کوچک اول فک پایین و بالا و دندان نیش فک پایین است که در محدوده سنی ۹ تا ۱۰ سال رویش پیدا می‌کنند. گروه سوم دندان‌های دایمی شامل دندان‌های آسیاب کوچک دوم در فک بالا و پایین و دندان‌های آسیاب بزرگ دوم در فک بالا و پایین و دندان نیش در فک بالا است که در سن ۱۱–۱۲ سالگی رویش پیدا می‌کنند. با توجه به اختلاف اندازهٔ که بین دندان‌های شیری و دایمی وجود دارد امکان استفاده از فضای یاد شده جهت درمان‌های ارتودنسی در این زمان وجود داشته وبا توجه به اینکه همه دندان‌ها در این مرحله حضور دارند امکان ایجاد رابطه صحیح و نمای زیبا با سهولت زیادتر با درمان‌های ارتودنسی در این دوره وجود دارد به همین دلیل به این زمان دوره طلایی درمان ارتودنسی اطلاق میشود.
تهیه کننده: طاهره دادپور (مربی بهداشت)
تایید کننده :ابراهیم شمشیریان ( مدیریت دبستان پسرانه امام حسین علیه السلام – واحد یک)